Um afnuminn móðurrétt !

Sú var tíðin, að ættsveitarskipulag var við lýði hjá flestum þjóðum og þá var venjan að menn röktu ætt sína í kvenlegg. Skýringin var sú að samlífi og mökum kynja voru þá ekki settar neinar skorður og það gerði það að verkum að faðerni barna var með öllu óvíst. Það varð til þess að ættir voru raktar í kvenlegg - eftir móðurrétti, - og var það venjan sem fyrr segir hjá flestum ef ekki öllum fornþjóðum. Fjölhjúskapurinn var söguleg staðreynd á þeim tímum.

Með þessu fylgdi það, að konur nutu mikillar virðingar og álits þar sem þær voru jafnframt mæður, - og hið eina foreldri sem vitað varð um með vissu. Þessi virðingarstaða kvenna leiddi til fullkomins kvenríkis um tíma að mati sumra fræðimanna, og þó það hafi nú líklega ekki verið svo, er ljóst að staða kvenna í ættsveitaskipulaginu var afar mikilvæg og viðurkennd sem slík.

Þróunin frá hinu frjálsa samlífi ættsveitarsamfélagsins yfir í einkvæni og frá móðurrétti til föðurréttar er mjög athyglisverð og má finna þætti varðandi hana í mörgum ritverkum frá fornum tíma, svo sem leikritinu Oresteia eftir Aeschylos. Svissneski fræðimaðurinn Johann Bachofen taldi það verk í raun áhrifamikla lýsingu á baráttunni milli hnignandi móðurréttar og vaxandi föðurréttar.

Kollvörpun móðurréttarins á sínum tíma var í raun heimssögulegur ósigur kvenþjóðarinnar. Karlmaðurinn tók við stjórnartaumunum, líka á heimilinu, konan lækkaði í tign, hún var þrælkuð, hún varð ambátt fýsna hans og einbert tæki til barneigna. Og eftir því sem tíminn leið við þá stöðu mála, breiddist gleymskan yfir hina fyrri stöðu, sem lítil ástæða þótti til að minnast af handhöfum ríkjandi réttar.

En að því kom að menn fóru að rannsaka forsöguna með faglegum hætti og leita upplýsinga varðandi það hvernig samfélagslegum málum hafði verið háttað áður. Sú uppgötvun og niðurstaða Bandaríkjamannsins Lewis H. Morgans, framsett 1877 í riti hans Ancient Society, or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery, through Barbarism, to Civilization, að kvenleggs-ættsveitin, forsenda móðurréttarins, hafi verið undanfari föðurréttar-ættsveita menningarþjóðanna, er geysilega mikilvægur lykill að því að skilja söguna rétt.

Rannsóknir Morgans í þessum efnum leiddu hinsvegar til niðurstaðna sem voru þess eðlis að margir vildu sem minnst af þeim heyra. Það verður að segjast eins og er, að á seinni hluta nítjándu aldar, í algleymi karlaveldisins, voru niðurstöður Morgans þannig hreint ekki velkomnar og full tilhneiging víða til að gera lítið úr þeim og þagga þær helst í hel.

Hugmyndin um að konan hafi alltaf verið ambátt mannsins, er til okkar komin frá tiltölulega nýliðnum tíma eða 18. öldinni, upplýsingatímabilinu svonefnda, og er fjarri öllum sanni. Valdastaða kvenna í öllum fornum samfélögum var sem fyrr segir miklu öflugri en yfirleitt hefur verið viðurkennt og það var líklega nauðsyn seinni tíma karlaveldis sem gerði það að verkum að reynt var að tala sem minnst um það sem áður var. En staðreyndin er sú að móðurrétturinn var við lýði áður en föðurrétturinn kom til og staða kvenna þar af leiðandi allt önnur og sterkari en síðar varð.

Móðurrétturinn var sem fyrr segir nánast almennur í flestum löndum til forna og það er til dæmis talið sannað að Skotar hafi fyrst búið við móðurrétt og nægir þar að benda á að Beda segir frá því að konungsætt Pikta, sem yfirleitt eru taldir frumbyggjar Skotlands, hafi rakið kyn sitt í kvenlegg. Og þótt föðurréttur tæki yfir síðar í skoskum byggðum, var ættsveitarskipulagið áfram til staðar og sérstaklega í Hálöndunum. Þar var það öldum saman mjög fast í sessi, en að lokum notuðu Englendingar tækifærið til að berja og brjóta það niður eftir Jakobína uppreisnina 1745. Hálöndin urðu aldrei söm eftir þá blóðtöku !

Við þá breytingu að tekinn var upp sérhjúskapur, þar sem konan tilheyrði aðeins einum manni, var brotið ævagamalt boðorð fyrri skipunar mála. Það var sem sé brotinn réttur annarra karla úr samverinu til sömu konunnar. Fyrir það brot varð að friðþægja svo sátt mætti ríkja og það var gert með því að konur gáfu sig öðrum körlum á vald um tiltekinn tíma. Þar var oft um mjög breytilega samninga að ræða, og stundum hægt að kaupa sig frá kvöðinni, því oftast voru þessi mál mjög erfið viðfangs og sköpuðu víða sálarlegar undir sem seint eða aldrei greru.

Babylonskar konur urðu til dæmis að selja fram blíðu sína einu sinni á ári í hofi Mylittu, sem var babylonsk ástargyðja. Aðrar þjóðir í Litlu-Asíu sendu ungar stúlkur til hofs Anaitis, sem var armensk ástargyðja, og þar urðu þær að dveljast árum saman. Í vistinni þar áttu þær að iðka frjálsar ástir með þeim elskhugum er þær veldu sér, og máttu þær ekki giftast fyrr en að loknum þessum tíma. Slíkir siðir voru lengi vel sameiginlegir öllum þjóðum frá Miðjarðarhafi austur að Ganges og sveipaðir allskonar trú og dulrænu. En smátt og smátt dró úr kröfunni um þetta ástar endurgjald kvenna fyrir lausn úr samveri til þeirrar stöðu að bindast einum manni.

Sennilegt er að svonefndur jus primae nochtis siður (réttur hinnar fyrstu nætur) sé kominn til í upphafi í gegnum þessa friðþægingu, sem leifar frá fjölhjúskapnum.  En þegar fram í sótti urðu það eingöngu furstar og lénsdrottnar sem kröfðust þessa réttar í krafti þeirrar valdastöðu sem þeir höfðu. Sú krafa varð ákaflega illa þokkuð og árið 1486 gaf Ferdinand kaþólski út úrskurð í Aragóníu fyrir sitt ríki, sem bannaði þessum valdsherrum að nota sér þennan rétt, enda gekk hann þvert á öll þau siðaboð sem giltu í sérhjúskapnum og jafnframt kaþólskum trúarsið.

Margt má um þessi mál segja frekar, en ég læt hér staðar numið, en ætla að ljúka þessum pistli með íslenskri smásögu sem kemur inn á gildi móður og föðurréttar.

Eitt sinn snemma á síðustu öld ræddust þeir við í Alþingishúsinu þingmennirnir Jón Þorláksson og Magnús Torfason, en báðir voru þeir komnir af Finni Jónssyni biskupi í Skálholti. Jón var kominn af honum í kvenlegg, en Magnús Torfason var að vanda stór í stykkjum og stærði sig af því að vera kominn í beinan karllegg af biskupi og væri sá ættleggur göfugri. Þá sagði Jón Þorláksson fastmæltur og með fyllsta öryggi: „ En minn er vissari " !

Þar með var þeim umræðum lokið. Magnús Torfason vissi að hann var þarna kominn út á hálan ís og fyrst málið tók þessa stefnu kaus hann að ræða það ekki frekar. Það er nefnilega í nokkuð mikið ráðist að stæra sig af karllegg í gegnum margar kynslóðir, því hver veit hvað borið hefur við í samskiptamálum kynja á svo langri leið eða hvaða karlar hafa lagt þar til efniviðinn í nýja einstaklinga ?

Það er enganveginn víst og gefið, að allt sé þar eins og sýnist og sagt er vera með karllegginn, en móðurættin ætti hinsvegar ekki að vera neitt vafamál !