Alþýðuskáldskapur eða hvað ?

Skáldskapur hefur allt frá elstu sögnum fylgt Íslendingum og við þekkjum flest dæmin úr fornsögunum þar sem óbreyttir bændasynir ganga fyrir konunga og jarla erlendis, jafnvel beint frá óþrifalegri vinnu, til að flytja þeim kvæði. Ekki virðist sem háttsettum valdamönnum hafi mislíkað það, enda mun kjarni málsins líklega hafa verið kvæðið sem flutt var, en ekki klæðaburður eða efnastaða flytjandans !

 

Á þessum tímum var ekki til neinn sérstakur alþýðuskáldskapur, heldur aðeins skáldskapur. Það var ekki fyrr en líklega seint á nítjándu öld og svo þeirri tuttugustu sem menntamenn fóru að innleiða hugtakið – alþýðuskáldskapur -, sennilega til að undirstrika að skáldskapur þeirra væri eitthvað meiri að gildi en það sem Jón Jónsson var að yrkja úti í bæ !

 

Nú vitum við að það er afskaplega ríkt í fari sumra manna að setja goggunarröð á allt. Og það er sannarlega ekki svo, að þeir sem virðast ákafastir um slíkt, séu endilega fremstir manna. Líklega er það nær því að vera alveg öfugt. Kannski er slík sérgæsku tilhneiging, sem hér um ræðir, viss tilraun, - í því skyni einkum gerð - að fastsetja eigið gildi ? Það skyldi þó aldrei vera og ekki kæmi það mér á óvart !

 

En hvernig förum við annars að í skilgreiningum varðandi þessi mál ? Var Egill Skalla-Grímsson alþýðuskáld, og hvað má segja um Þormóð Kolbrúnarskáld eða Sighvat Þórðarson, voru þeir alþýðuskáld ? Hvað með Hallfreð vandræðaskáld ? Skyldu kannski öll svokölluð alþýðuskáld í rauninni vera einhvers konar vandræðaskáld – í augum svonefndra menntamanna ?

 

Er ekki einhver fræðileg eða hræðileg skekkja fólgin í því að alþýðuskáld skuli yfirleitt vera til og geta ort ? Eiga alþýðumenn í rauninni eitthvað að vera að fikta við skáldskap ? Er þar ekki bara um að ræða æðri list og andlegt viðfangsefni skólaðra manna, eins og viss ráðsmennsku-sjónarmið menntamanna nú á tímum gefa oft í skyn ? Nei, sem betur fer, er svo ekki !

 

Við getum hinsvegar velt því fyrir okkur, hvenær skáldskapurinn fór í þá skiptingu, að sumt af honum fór að kallast alþýðuskáldskapur, og hverjir stóðu að þeirri skilgreiningu ? Þá ætti líklega að vera til sem mótvægi einhver sérstakur menntamanna-skáldskapur, og þá líklega í öðrum gír og öðru veldi ? En þar vantar á útfærslu mála svo kenningin gangi upp !

 

Við ættum samt að geta haft það á hreinu, að andagiftin, sem er hjartað í skáldskapnum, er ekki afurð skólalærdóms. Andagift er náttúruleg gjöf, en hún getur auðvitað slípast og vaxið með andlegum vexti þess sem hún býr í, eins og sérhver annar hæfileiki. Það hefur aldrei leikið vafi á því !

 

En andagift sem er kúguð til að hlíta einhverri goggunarröð metings og mannasetninga, er ekki líkleg til að vaxa mikið og síst með heilbrigðum hætti. Því miður virðist hún samt oft knúin af slíkum aðstæðum sem eru spillandi fyrir hana á allan hátt og hamla eðlilegum skáldskaparþroska !

 

Skáldskapurinn ætti yfirleitt að vera bestur þegar hann er hugarfrjáls, en margir hafa ort ofurmannlega vel þó þeir hafi aldrei verið frjálsir. Þar kemur ekki síst til óendanlegt breytiferli mannlegra persónuleika og göfgun anda og sálar í því sambandi. Sum mestu frelsiskvæði veraldar hafa verið ort af fólki sem bjó við ómannlegar aðstæður ófrelsis og þrælkunar !

 

Æðri og lægri skáldskapur er af þessum og öðrum ástæðum enganvegin skilgreind staðreynd, þó sumir vilji meina að svo sé. Það er tilfinning fólksins, þjóðarinnar, sem ræður í því efni þegar til lengdar lætur !

 

Einhverjir menningarpostular geta haft áhrif á margt um sína daga, en oftast fjara slík persónuáhrif fljótt út þegar þeir eru dauðir. Þá hafa þeir ekki lengur völd og aðstæður til að ráðskast með skáldskapar-hugtök að hætti alvísra dómara. Skáldskapur er nefnilega fyrst og fremst skáldskapur, - án aðgreiningar !

 

Það sem nær að festast í sessi sem menningarframlag, hvort sem það er alþýðuskáldskapur eða menntamannaskáldskapur, hvort sem það er lægri skáldskapur eða æðri, verður sjálfkrafa hluti af þjóðmenningunni.

 

Þau lögmál sem ráða því ferli geta verið flókin í hugfræðilegum skilningi, en byggjast að miklu leyti á hjartatilfinningu fjöldans. Það geymist einfaldlega best í sálinni sem talar til hennar !

 

Það á enginn skáldskapinn ! Hann sprettur fram í mannssálinni á náttúrulegan hátt og á að gera það. Ávextirnir sem skapast við það geymast eða gleymast – sama hver yrkir. Sumt lifir og sumt ekki. Þannig hefur flæði skáldskaparins verið á öllum tímum og með þeim hætti einum er jöfn staða tryggð og hersis hefnd við hilmi efnd !

 

Þannig er það sál þjóðarinnar sem metur allan skáldskap og dæmir með tímanum. Og sá dómur mun standa og honum verða allir að una, – líka hin goggunarraðar hugsaða efri deild, - ,, menntamannaskáldin !”